W wyniku dziedziczenia powstaje wspólność przedmiotów spadkowych, która co do zasady powinna mieć charakter przejściowy. Według prof. Skowrońskiej – Bocian istota działu spadku „polega na tym, że po ustaleniu wartości całego majątku określa się wartość poszczególnych spadkobierców. Jeżeli przykładowo wartość aktywów spadkowych wynosi 900, a trzech spadkobierców dziedziczy w częściach równych, wielkość ich sched wynosi dla każdego po 300. Przedmioty spadkowe otrzymane przez poszczególnych spadkobierców powinny mieć wartość równą 300”. Co do zasady, dział spadku poprzedzony jest stwierdzeniem nabycia spadku dokonanym przez sąd lub aktem poświadczenia dziedziczenia dokonanym przed notariuszem. Zgodnie z treścią art. 681 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego. Najogólniej rzecz ujmując – w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd ustala krąg spadkobierców, czy zostały sporządzone testamenty oraz czy są one ważne oraz wielkość udziału w majątku spadkowym, natomiast w postępowaniu o dział spadku sąd ustala, co konkretnie otrzyma dany spadkobierca. Dział spadku ma na celu doprowadzenie do zakończenia trwania wspólności majątku spadkowego między wszystkimi spadkobiercami, którzy spadek przyjęli, poprzez określenie wielkości sched spadkowych przysługujących każdemu z nich.
Ze względu na przedmiot regulacji (część prawa spadkowego), odbywa się on w postępowaniu nieprocesowym. Oznacza to, że pomiędzy stronami nie toczy się spór o prawo. Odzwierciedleniem tego jest między innymi odmienne nazewnictwo jego stron. W postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia z wnioskodawcą i uczestnikiem, nie zaś W postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia z wnioskodawcą i uczestnikiem, nie zaś jak w postępowaniu procesowym – powodem i pozwanym. Dział spadku może zostać przeprowadzony na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców albo nabywcy udziału spadkowego. Z wnioskiem o dział spadku ponadto może wystąpić także wierzyciel spadkobiercy, który dokonał zajęcia praw spadkowych w drodze egzekucji. Zgodnie z art. 51 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, za złożenie wniosku o dział spadku pobiera się opłatę stałą w wysokości 500 zł, jeżeli natomiast zawiera on zgodny projekt działu spadku, opłata wynosi 300 zł. Istnieje także możliwość równoczesnego przeprowadzenia działu spadku wraz ze zniesieniem współwłasności. W takim przypadku wniosek podlega opłacie stałej w kwocie 1000 zł, analogicznie w przypadku zawarcia we wniosku zgodnego projektu działu spadku opłata ta wynosi 600 zł. W związku z art. 680. kodeksu postępowania cywilnego we wniosku o dział spadku powinny znaleźć się między innymi tytuł na podstawie którego spadkobiercy są powołani do dziedziczenia (może być to wspomniane powyżej postanowienie o stwierdzenia nabycia spadku lub poświadczenia dziedziczenia), spis inwentarza lub wymienienie przedmiotów majątkowych podlegających podziałowi oraz wskazanie informacji o ewentualnym sporządzeniu przez spadkodawcę testamentu. Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy także dołączyć dowody stwierdzające, że spadkodawca był jej właścicielem.
Prawo do złożenia wniosku o dział spadku nie jest ograniczone żadnym terminem. Do czynności w postępowaniu spadkowym, które należą do zakresu działania sądów, wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Na żądanie uczestnika działu, zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie, sąd spadku może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy.
W postępowaniu o dział spadku sąd spadkowy przede wszystkim ustala skład majątku spadkowego oraz jest wartość. Rozbieżności w orzecznictwie dotyczą tego, w postępowaniu w przedmiocie działu spadku należy dopuścić możliwość rozstrzygnięcia w postępowaniu działowym również o stosunkach pomiędzy spadkobiercami w związku z długiem spadkowym. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem podziałowi podlegają jedynie aktywa a podziałowi mogą podlegać także długi spadkowe o ile zostały spłacone przez spadkobierców. Zgodnie zaś z odmiennym orzecznictwem gdy wierzyciel spadkowy jest równocześnie jednym ze spadkobierców dzielonego spadku, rozliczenie długu nastąpiło w postępowaniu o dział spadku.
Podstawą dla dokonywania działu może być spis inwentarza. Jeżeli jednak nie został dokonany, sąd może dokonać ustaleń na podstawie wyjaśnień składanych przez uczestników postępowania. Jeżeli uczestnicy postępowania wskażą sposób podziału to sąd jest związany takim wnioskiem, chyba, że jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes osób uprawnionych. Istnieją trzy sposoby w jaki można dokonać działu spadku – poprzez podział fizyczny, przyznanie własności określonych przedmiotów jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem spłaty pozostałych oraz podział cywilny.
Podział fizyczny polega na podziale i przyznaniu spadkobiercom przedmiotów wchodzących w skład spadku adekwatnie do wielkości ich udziałów, określonych w dokumencie stwierdzenia nabycia spadku. Drugi sposób polega na przyznaniu na własność określonych przedmiotów jednemu albo niektórym spadkobiercom i obciążenie ich obowiązkiem spłaty lub dopłaty (w zależności od tego komu sąd przydzielił określone dobro materialne) na rzecz pozostałych spadkobierców. Sąd ustala wartość dopłat lub spłat, terminy ich płatności oraz wartość ewentualnych odsetek. Dopłaty lub spłaty mogą być bowiem tak znaczne, że jednorazowe ich uiszczenie mogłoby być zbyt dużym obciążeniem dla zobowiązanego spadkobiercy. W takim wypadku sąd może odroczyć obowiązek uiszczenia dopłat lub podzielić je na raty.
Ostatnią formą zastosowania podziału jest tzw. podział cywilny. Podstawą do jego zastosowania jest albo zgodne żądanie wszystkich spadkobierców, albo sytuacja gdy żaden ze spadkobierców nie wyraża zgody na to, by przedmiot spadku jednocześnie nie dający podzielić się w naturze, został przyznany na własność.
Przy dokonywaniu działu spadku sąd bierze również pod uwagę dokonane darowizny. Stosownie do przepisów kodeksu cywilnego Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym. Nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. W wypadku takim nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny lub zapisu windykacyjnego, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. § 1. Zaliczenie na schedę spadkową przeprowadza się w ten sposób, że wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych podlegających zaliczeniu dolicza się do spadku lub do części spadku, która ulega podziałowi między spadkobierców obowiązanych wzajemnie do zaliczenia, po czym oblicza się schedę spadkową każdego z tych spadkobierców, a następnie każdemu z nich zalicza się na poczet jego schedy wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegającej zaliczeniu. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku. Przy zaliczaniu na schedę spadkową nie uwzględnia się pożytków przedmiotu darowizny lub zapisu windykacyjnego.
Dział spadku można dokonać również u notariusza. Warunkiem koniecznym jest jednak jednoczesna obecność wszystkich spadkobierców a wysokość taksy notarialnej uzależniona jest od wartość spadku.
Na samym końcu warto także odnieść do skutków jakie powoduje przeprowadzenie działu spadku. Niesie on za sobą zarówno skutki prawne jak i faktyczne. Jeżeli chodzi o skutki prawne najistotniejszym jest to, że zmienia się odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Od chwili działu spadku każdy z dotychczasowych współspadkobierców odpowiada za długi samodzielne, w stosunku do wielkości przysługującego mu udziału. Dochodzi też do zmian w majątkach osobistych poszczególnych spadkobierców, gdyż zostaną im przyznane określone przedmioty lub prawa spadkowe albo spłaty od pozostałych spadkobierców lub dopłaty na ich rzecz. Skutek faktyczny dotyczy natomiast zniesienia dotychczasowo istniejącej wspólności majątkowej.