Zachowek

1 Pojęcie zachowku

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego uregulowaną w art. 991 – 1011 kodeksu cywilnego (k.c.). Zgodnie z art. 991 par. 1 k.c. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)„Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy (art. 991 § 1 KC) przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (wyr. SN z 13.6.2013 r., V CSK 385/12, Legalis). (Art. 991 KC red. Gniewek 2017, wyd. 8/Kremis/Kuźmicka-Sulikowska). Uprawniony do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność (uchwała SN z 13.02.1975 r., III CZP 91/74). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

2 Uprawnieni do zachowku

Uprawnieni do zachowku są:
– zstępni;
– małżonek;
– rodzice spadkodawcy.

Powstanie uprawnienia do zachowku jest mimo wszystko uzależnione od stanu faktycznego osoby, czyli czy istnieje zależność od powołania tej osoby do spadku z mocy ustawy. A mianowicie, w przypadku, gdy dziedziczenie przysługuje małżonkowie oraz dzieciom, to nie mogą ubiegać o zachowek rodzice spadkodawcy, gdyż nie dochodzą oni do dziedziczenia z ustawy.

Uprawnienie do zachowku nie przysługuje następującym kategoriom osób:
– osoby uznane za niegodne – zgodnie z art. 928 Kodeksu cywilnego spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.)
– osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy;
– małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie artykułu 940 Kodeksu cywilnego, czyli w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy małżonka i żądanie to okazało się uzasadnione;
– osoby wydziedziczone przez spadkodawcę.

W przypadku zaistnienia takich sytuacjach zstępni niegodnego lub wydziedziczonego, osoby, która odrzuciła spadek oraz zrzekającego się dziedziczenia, lecz wyłącznie jeśli z umowy wynika, że zrzeczenie się nie obejmuje ich mogą ubiegać o zachowek zgodnie z artykułem 1049 Kodeksu cywilnego.

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

3 Wysokość zachowku

Wysokość zachowku musi odpowiadać połowie wartości udziału, w zależności od udziału przeznaczonym osobie według dziedziczenia ustawowego.

Wyjątkiem jest w przypadku małoletnich zstępnych oraz dla osób trwale niezdolnych do pracy. Osobom tym przysługuje zachowek w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego, w zależności od udziału przeznaczonym osobie według dziedziczenia ustawowego.

Pierwszą czynnością niezbędną do obliczenia zachowku należnego uprawnionemu jest ustalenie wartości spadku. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

4 Darowizny niepodlegające zaliczeniu

Zgodnie z artykułem 994 k.c. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. Mimo wyżej wymienionego, trzeba zauważyć, że zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

5 Odpowiedzialność

Odpowiedzialność:
1) osoby za zachowek – ogranicza się w granicach wysokości nadwyżki przekraczającej własny zachowek osoby upoważnionej;
2) osoby za zapisy i polecenia – w przypadku, kiedy uprawniony został powołany do dziedziczenia, wtedy jego odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się w granicach wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionej osobie zachowku.

Jeśli odpowiadać muszą współspadkobiercy, wtedy powstaje solidarna odpowiedzialność za zapłatę zachowku, a w przypadku gdy jeden lub więcej osób spośród nich są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność będzie również solidarna, jednakże wyłącznie do wysokości nadwyżki przekraczającej należny zachowek.

W pierwszej kolejności za dług spadkowy, jako zachowku muszą odpowiadać spadkobiercy, za nimi odpowiadają zapisobiercy windykacyjni. Jeżeli jednak uprawniony nie może uzyskać od tych podmiotów należnego mu zachowku, odpowiedzialność ponoszą także osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku.

Zapisobiercy windykacyjne odpowiadają za zachowek, gdy uprawniona osoba do zachowku nie może go otrzymać od spadkobiercy. Wtedy uprawniony z zapisu windykacyjnego odpowiada zatem zamiast, a nie razem ze spadkobiercom. Dana odpowiedzialność musi zostać ograniczona kwotowo, dlatego zapisobierca odpowiada całym swoim majątkiem, lecz do wysokości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnej mu sumy w następujących sytuacjach:
1) spadkobierca jest sam uprawniony do zachowku, a ze spadku uzyskał jedynie korzyść równą sumie odpowiadającej jego zachowkowi albo też uzyskana przez niego nadwyżka nie wystarcza na zaspokojenie roszczenia z tytułu zachowku;
2) spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a czysta wartość majątku spadkowego jest ujemna;
3) spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia i jego położenie materialne nie pozwala na zaspokojenie roszczenia o zachowek.

Oprócz tego obdarowani, które mimo wszystko są uprawnione do zachowku również odpowiadają, lecz niezależnie od tego, jak dawno otrzymali darowiznę. Granice ich odpowiedzialności wyznacza różnica między wartością wzbogacenia będącego skutkiem darowizny a wartością przysługującego im zachowku. Istniejące po stronie takiej osoby wzbogacenie ustala się według tych samych zasad, jakie obowiązują w odniesieniu do pierwszej grupy obdarowanych.

Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Przedmiot darowizny powinien zostać wydany w takim stanie, w jakim znajduje się w chwili realizacji upoważnienia przez obdarowanego. Pogorszenie przedmiotu darowizny oraz zmniejszenie jego wartości, które nastąpiło przed powstaniem obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, pozostaje bez wpływu na możliwość skorzystania z upoważnienia przemiennego. Podobnie jest, gdy zmniejszenie wartości przedmiotu darowizny nastąpiło już po powstaniu takiego obowiązku, ale jest wynikiem normalnego korzystania z tego przedmiotu. Jeżeli natomiast obdarowany doprowadził do pogorszenia lub zmniejszenia wartości przedmiotu darowizny po powstaniu obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, skorzystanie przez niego z upoważnienia przemiennego należy ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Istotne jest, że wyjątkiem od odpowiedzialności zachodzi, kiedy osoby uprawnione uzyskaną korzyść zużyły lub utraciły przed powstaniem obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek.

Artykuł 1001 Kodeksu cywilnego określa odpowiedzialność za zachowek w sytuacji, gdy kilka osób uzyskało od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu. Warto zauważyć, że nie odpowiadają jednocześnie, lecz muszą odpowiadać kolejno. Kolejność jest uzależniona od chwili uzyskania darowizny. W pierwszej kolejności odpowiada osoba, która została najpóźniej obdarowana. Inne osoby obdarowane są obowiązane do zaspokojenia roszczeń o zachowek, wyłącznie wtedy, gdy osoby zobowiązane w pierwszej kolejności nie zaspokoją uprawnionych.
Ciężar dowodu, że nie jest możliwe uzyskanie zachowku lub uzupełnienia zachowku od spadkobiercy oraz od obdarowanego później, spoczywa na osobie dochodzącej roszczenia.

6 Dziedziczenie i przedawnienie zachowku

Dziedziczenie roszczenia o zapłatę przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Przy dziedziczeniu testamentowym roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Należy sądzić, że z tą też chwilą roszczenia z tytułu zachowku oraz roszczenia o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń stają się wymagalne.

Obowiązek podatkowy powstaje przy nabyciu tytułem zachowku – z chwilą zaspokojenia roszczenia.