Wspólność majątkowa małżeńska
1. Moment powstania wspólności majątkowej małżeńskiej
Wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) małżeńska powstaje z mocy ustawy w chwili zawarcia małżeństwa. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Jednakże, małżonkowie mogą wyłączyć taką wspólność za pomocą stosownej umowy ustanawiającej odrębność majątkową małżonków. Ponadto kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje, że małżeńska wspólność ustawowa w ogóle nie powstaje gdy:
- którykolwiek z małżonków jest w chwili zawarcia małżeństwa ubezwłasnowolniony;
- w stosunku do któregokolwiek z małżonków została ogłoszona upadłość przed zawarciem małżeństwa i nie zostało umorzone, ukończone lub uchylone postępowanie upadłościowe.
2. Charakter współwłasności małżeńskiej ustawowej
W ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej przedmioty nabyte w trakcie trwania małżeństwa są wspólną własności małżonków w ramach tzw. współwłasności łącznej, w której nie występują udziały, ale oboje małżonkowie są właścicielami całości przedmiotu i współdecydują o jego bycie. Oznacza to, że małżonek w trakcie trwania wspólności małżeńskiej nie może rozporządzać swoim udziałem we współwłasności, a możliwe jest to dopiero po jej ustaniu.
3. Skład majątku wspólnego małżonków
Decydujące znaczenie dla przypisania przedmiotu do majątku wspólnego małżonków ma czas nabycia przedmiotu. Oznacza to, że co do zasady przedmioty nabyte w trakcie trwania małżeństwa stają się własnością wspólną obojga małżonków. Założenia tego nie wyłącza nawet wyraźna wola małżonka wyrażona np. w akcie sprzedaży nieruchomości i wpis jednego małżonka jako wyłącznego właściciela w księdze wieczystej dla nieruchomości. To małżonek, który twierdzi, że przedmioty zostały nabyte do jego majątku osobistego musi to udowodnić.
Od ogólnej zasady przynależności przedmiotów do majątku wspólnego wyłączone są jedynie przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego wymienione w art. 33 kro. Do majątku osobistego należą m.in: przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej; przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, tytułem odszkodowania za szkody na osobie, przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego. Z tym jednak zastrzeżeniem, że przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Warto jednak zauważyć, że zarówno w trakcie trwania wspólności małżeńskiej, jak i po jej ustaniu może okazać się konieczne rozstrzygnięcie sporu co do przynależności określonego przedmiotu majątkowego. W tym celu każdy z małżonków może wnieść powództwo o ustalenie, że dany przedmiot należy do majątku wspólnego lub osobistego (art. 189k.p.c.), a także powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym wytaczane na podstawie art. 10 KWU (tak np. K. Pietrzykowski, w: Pietrzykowski, Komentarz KRO, 2015, s. 248–249, por. też wyr. SN z 20.8.1998 r., III CKN 332/98, Legalis,).
Podział majątku wspólnego
1. Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej
Ustrój wspólności ustawowej może ustać w następujących okolicznościach:
- w razie zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej;
- w przypadku rozwodu lub unieważnienia małżeństwa;
- w przypadku powstania między małżonkami rozdzielności przymusowej;
- w razie śmierci jednego z małżonków.
2. Sposoby podziału majątku wspólnego małżonków
W przypadku wystąpienia którejś z tych okoliczności należy dokonać podziału majątku wspólnego. Można to zrobić albo w trybie umownym albo na drodze postępowania sądowego. Pierwszy tryb pozwala na podział majątku w dowolny sposób czy też nawet dokonania podziału tylko części majątku. Jednak dla swojej skuteczności wymaga on zgodnego ustalenia podziału pomiędzy małżonkami, które w wielu przypadkach nie jest możliwe. W związku z powyższym, w sytuacji gdy małżonkowie nie są zgodni co do podziału majątku wspólnego, takiego podziału dokonuje sąd po przeprowadzeniu postępowania o podział majątku wspólnego. O taki podział można wystąpić albo w postępowaniu o rozwód albo w oddzielnym postępowaniu.
3. Skład majątku ulegającego podziałowi
Przedmiotem podziału pomiędzy małżonkami są aktywa wchodzące w skład majątku wspólnego w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej istniejące w chwili dokonywania podziału. Nie wchodzą w skład majątku wspólnego ulegającego podziałowi przedmioty, które co prawda istniały w dniu ustania wspólności majątkowej, ale zostały zbyte lub zużyte w skutek ich prawidłowej eksploatacji i w chwili dokonywania podziału majątku już nie istnieją, np. zepsuta pralka czy samochód nienadający się do użytku. Natomiast przedmioty lub pieniądze, które zostały zbyte lub zużyte bezpodstawnie lub roztrwonione przez jednego z małżonków oraz wartość przedmiotów majątkowych, które nie weszły do wspólności z winy jednego z małżonków, mogą być uwzględniane przy dokonywaniu podziału. Rozlicza się je w ten sposób, że ich wartość zostanie zaliczana na poczet udziału tego z małżonków, którego zawinione zachowanie spowodowało zmniejszenie wartości majątku wspólnego.
Ponadto należy zauważyć, że majątek ulegający podziałowi obejmuje tylko aktywa, a nie pasywa (długi). Ewentualne porozumienie stron co do wykonania czy spłaty przez jedną z nich zobowiązań związanych z majątkiem wspólnym nie ma skutku w stosunku do wierzycieli jednej z nich, natomiast odnosi skutek pomiędzy samymi stronami i w przypadku takiego ustalenia były małżonek może domagać się zwrotu części spłaconego długu od drugiego.
Należy również pamiętać, że jeżeli małżonkowie mieli majątki osobiste przy podziale majątku wspólnego każdy z małżonków może dochodzić zwroty wydatków i nakładów poczynionych na majątek osobisty drugiego małżonka z ich majątku wspólnego, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych dokonanych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Np. Gdy jeden z małżonków odziedziczy samochód, który wejdzie do jego majątku osobistego, a wymaga on częstych napraw, a korzysta z nich tylko jeden z małżonków. Te same zasady dotyczą długu jednego z małżonków zaspokojonego z majątku wspólnego.
4. Udziały w dzielonym majątku
Co do zasady oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednak zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jeżeli przyczynili się się do powstania majątku wspólnego w nierównym stopniu. W takim wypadku małżonek ten może wnieść o podział majątku z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego. Należy jednak pamiętać, że przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Dlatego nawet sytuacja, w której strony ustaliły, że jeden z małżonków pracuje, a drugi zajmuje się prowadzeniem gospodarstwa i wychowaniem dzieci nie prowadzi do ustalenia przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym. Instytucja ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest przez sądy uznawana tylko wyjątkowo, w sytuacjach gdy jeden z małżonków w całości lub w znacznej części przyczynił się do powstania majątku wspólnego, a drugi nie przyczynia się do jego powstania w ogóle lub jedynie w nieznacznej części, a poza tym zaniedbuje swoje obowiązki związane z prowadzeniem wspólnego gospodarstwa, wychowaniem dzieci czy też z jego winy nastąpił rozpad małżeństwa. Ponadto udowodnienie przyczynienia się małżonków w różnym stopniu do pomnażania majątku lub dbania o gospodarstwo domowe i rodzinę oraz występowania ważnych powodów dla ustalenia nierównych udziałów, musi zostać udowodnione przez osobę, która wnioskowała o ustalenie nierównych udziałów.
5. Sposoby podziału majątku wspólnego małżonków
Sąd może podzielić majątek poprzez:
- fizyczny podział rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego – wtedy każdy z małżonków dostaje na własność część z rzeczy należących do majątku wspólnego. jeżeli jednemu z nich przypadną przedmioty, których łączna wartość jest niższa niż jego wartość udziału w majątku wspólnym może domagać się od drugiego małżonka dopłat w wysokości różnicy pomiędzy udziałami;
- przyznanie wszystkich lub poszczególnych przedmiotów majątku wspólnego jednemu z małżonków – w takim przypadku drugi małżonek ma prawo domagać się spłaty przez tego pierwszego równowartości przysługującego mu udziału w majątku wspólnym;
- sprzedanie przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego – w takim przypadku suma uzyskana ze sprzedaży zostanie podzielona między małżonkami w proporcji do przypadających im udziałów w majątku wspólnym.
6. Postępowanie o podział majątku wspólnego małżonków
W postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonkowie powinni złożyć do sądu wniosek o podział majątku, w którym powinni wskazać skład i wartość poszczególnych składników majątku wspólnego oraz określić żądany przez każdego z nich sposób podziału. Opłata sądowa za wniesienie wniosku o podział majątku wynosi 1000 złotych. Jednak – jeśli strony dołączą do wniosku tzw. zgodny plan podziału – opłata wynosi 300 złotych W toku postępowania Sąd najpierw ustala skład majątku wspólnego, tzn. jakie przedmioty są objęte wspólnością majątkową małżeńską, a jakie wchodzą w skład majątku osobistego małżonków, a następnie dokonuje jego podziału.