Potrzeba utrzymywania więzi rodzica z dzieckiem i odwrotnie, przybierająca różnorodną formę, jest jednym z fundamentalnych praw wiążących się z szeroko pojętym rodzicielstwem. Co za tym idzie, zarówno sposób wykonywania kontaktów z dziećmi, jak również ich egzekwowania otoczone zostały ochroną prawną.
Zgodnie z powszechnie obowiązującym porządkiem prawnym, w szczególności z przepisem art. 113 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.) niezależnie od władzy rodzicielskiej, zarówno rodzicom oraz ich dziecku przysługuje prawo, a jednocześnie obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. W przypadku rodziców niebędących małżeństwem, aby ojciec mógł korzystać z przysługującego mu prawa, musi uznać dziecko (w przypadku małżeństw występuje natomiast tzw. domniemanie ojcostwa). Podkreślić należy, iż w przepisach wyraźnie oddzielono instytucję kontaktów z dzieckiem od władzy rodzicielskiej, co w praktycy oznacza, że nawet rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej przysługuje prawo do utrzymywania osobistej styczności z dzieckiem.
Uściślając, przez kontakty z dzieckiem rozumiemy wszelkie formy bezpośredniej oraz pośredniej styczności pomiędzy krewnymi. W szczególności należą do nich: przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, jak również utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.
W sytuacji, gdy dziecko na stałe przebywa tylko z jednym z rodziców, drugi rodzic nie może być pozbawiony kontaktów z dzieckiem, zaś w gestii obojga z nich powinno leżeć wypracowanie konsensusu w tej sprawie. Pod uwagę powinno być brane przede wszystkim dobro dziecka, jak również jego preferencje, jeżeli są one oczywiście możliwe do spełnienia w sposób racjonalny. W przypadku niemożności ustalenia przez rodziców sposobu wykonywania kontaktów, zagadnienie to rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Sądowe uregulowanie kontaktów z dzieckiem
Jak już zostało wskazane, w sytuacji, gdy rodzice nie mogą wypracować porozumienia, bądź jeden z nich uporczywie utrudnia wykonywanie tego prawa drugiemu, wówczas jeden z rodziców powinien zwrócić się do sądu miejsca zamieszkania dziecka (sąd rejonowy, widział rodzinny i nieletnich) z wnioskiem o uregulowanie kontaktów z dzieckiem. Opłata za taki wniosek to koszt 40 złotych. We wniosku należy wskazać dane osoby występującej z wnioskiem, (która w postępowaniu zwana jest WNIOSKODAWCĄ), dane drugiego z rodziców (zwanego UCZESTNIKIEM postępowania), numer pesel wnioskodawcy oraz adresy stron. Oprócz tych podstawowych danych, wniosek powinien zawierać uzasadnienie, w którym należy zwięźle przedstawić, dlaczego żądamy uregulowania tej kwestii przez sąd oraz konkretną propozycję sposobu realizacji kontaktów. Ponadto, warto przedstawić harmonogram spotkań, uwzględniający spotkania podczas „normalnych” tygodni w trakcie roku, dni świątecznych, wakacji czy ferii zimowych oraz sposób wydania i odbioru dziecka. Precyzyjne określenie każdego spotkania z rodzicem, z którym dziecko nie zamieszkuje na stałe wskazane jest w sytuacji, gdy rodzice w żaden sposób nie są w stanie porozumieć się w tej kwestii i potrzebują prawomocnego rozstrzygnięcia sądu, do którego przestrzegania będą zobowiązani oboje. W przypadku zaś możliwości doszczegółowienia terminów spotkań z dzieckiem na bieżąco, wystarczające będzie określenia ilości dni w tygodniu, bądź konkretne tygodnie, które dziecko ma spędzać z drugim rodzicem. Do wniosku należy dołączyć odpis aktu urodzenia dziecka oraz egzemplarz (odpis pisma), dla drugiego z rodziców.
Poza uprawnieniem do ustalenia kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy władny jest również w sytuacji, gdy wymaga tego dobro dziecka, do ich ograniczenia. W szczególności może orzeczeniem:
- całkowicie kontaktów z dzieckiem zakazać,
- zakazać zabierania dziecka poza jego miejsce zamieszkania,
- zezwolić na kontakty z dzieckiem, ale tylko w obecności drugiego rodzica lub opiekuna albo w obecności kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd,
- ograniczyć kontakty np. tylko do rozmów telefonicznych lub innych sposobów, porozumiewania się na odległość,
- zakazać porozumiewania się na odległość.
Zaś w sytuacjach wyjątkowych, gdy dobro dziecka jest poważnie zagrożone, w szczególności, gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko sąd może całkowicie zakazać jakichkolwiek kontaktów z dzieckiem. Oczywiście w przypadku zmiany sytuacji rozstrzygnięcie takie może być zmienione.
Co więcej, sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, w sytuacji, gdy dostrzeże potrzebę pomocy rodzinie może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.
Egzekwowanie kontaktów z dzieckiem
Obowiązek wywiązywania się z sądowo ustalonych kontaktów z dzieckiem spoczywa zarówno na rodzicu, u którego dziecko stale przebywa i ma on obowiązek wydać dziecko na terminy sądowo ustalonych widzeń, jak również na rodzicu, z którym dziecko nie zamieszkuje i zobowiązany jest do wykonywania kontaktów. Co za tym idzie, w sytuacji, gdy jedna lub druga strona nie wykonuje lub niewłaściwie wykonuje obowiązki wynikające z orzeczenia sądu można pociągnąć ją do odpowiedzialności i nałożyć na nią sankcje finansowe. W odniesieniu do rodzica, pod którego pieczą dziecko pozostaje, w przypadku niewywiązywania się z powyższego sąd opiekuńczy, uwzględniając sytuację majątkową tej osoby, zagrozi jej nakazaniem zapłaty na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie obowiązku. Jeżeli natomiast osoba uprawniona do kontaktu z dzieckiem albo osoba, której tego kontaktu zakazano, narusza obowiązki wynikające z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy zagrozi tej osobie nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje.
Co za tym idzie, w przypadku uchylania się od wykonywania obowiązku określonego w wyroku lub ugodzie, początkowo sąd opiekuńczy informuje o tym, że w przypadku dalszego uchylania się od obowiązku nakaże zapłatę określonej sumy. W przypadku zaś dalszego niewykonywania tego obowiązku następnie nakazuje zapłatę określonej kwoty na rzecz drugiego rodzica. Od takiego postanowienia przysługuje zażalenia, zaś w sytuacji, gdy nie zostanie ono zaskarżone staje się tytułem wykonawczym bez potrzeby nadawania mu klauzuli wykonalności, co za tym idzie można przeprowadzić z niego egzekucję.
Podkreślić również należy, że jeżeli nie doszło do kontaktu na skutek niewykonania lub niewłaściwego wykonania przez osobę, pod której pieczą dziecko pozostaje, obowiązków wynikających z orzeczenia albo z ugody zawartej przed sądem lub przed mediatorem w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, sąd opiekuńczy przyzna od tej osoby uprawnionemu do kontaktu zwrot jego uzasadnionych wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem kontaktu. W szczególności chodzi tu o koszty dojazdu do miejsca zamieszkania dziecka, noclegu, konieczność wzięcia urlopu w pracy i tym podobne.